— Verslag Typosium 2022

De essentie van samenwerken in het boekenvak

Het vijftiende Typosium van Initiaal, de alumni-organisatie van het Plantin Instituut voor Typografie vond plaats op 3 september in het Mediahuis in Antwerpen. De kennis en liefde voor het maken van boeken werd volop gedeeld door de sprekers én bezoekers.

Steven Teunis, Stéphane de Schrevel, Bart Rouwhorst en Tina de Souter, allen grafisch ontwerper deelden hun visie over het vormgeven van boeken en de essentie van samenwerken. Martijn Dentant nam de leiding als moderator en introduceerde de sprekers met veel humor. De vijftiende Typosiumprent werd dit jaar gemaakt door Anna Rubbens, ze gaf een korte toelichting over haar werk.
Ruim zeventig deelnemers kwamen die zonnige dag naar het Mediahuis in Antwerpen om zich onder te dompelen in de boeiende wereld van het ontwerpen, illustreren, drukken, en vooral ook van de symbiose tussen deze verschillende elementen.

Steven Theunis – creatief in samenwerken

Steven Theunis van ontwerpbureau Armeé de Verre Bookdesign is gespecialiseerd in het ontwerpen van boeken en verpakkingen met aandacht voor de juiste materialen. Steven begint zijn verhaal met ‘Ik kom uit de schaduw… ergens achter in het boek mag in kleine letters de naam van de ontwerper staan. Samenwerken lijkt vanzelfsprekend en we willen het beste uit elkaar halen. Boekontwerpen is een teamsport, hoe beter een team op elkaar ingespeeld is, hoe beter het team scoort en op termijn plukt iedereen daar de vruchten van.’

Hij vertelt over de samenwerking met Jozias Boone, de boekdrukker uit Gent. Samen hebben ze de verpakkingen voor zijn eigen label Travellers Spices gemaakt. Door die samenwerking kwam Steven bij Elte Rauch (Amsterdam) terecht. Elte Rauch leidt de onafhankelijke uitgeverij HetMoet en laat zich inspireren door wat er druktechnisch mogelijk is, niet gehinderd door enige kennis daaromtrent. Steven heeft voor HetMoet de Singersteek Serie over negentiende-eeuwse dichters mogen maken met een letterpress cover en een binnenwerk in offsetdruk.

Bij het ontwerpen van boeken moet je ruimer denken, nieuwe oplossingen toelaten. Zoals ook bij het boekje ‘Thuis’ Een bloemlezing over verbondenheid. Het binnenwerk is gedrukt in de mooie kleur blauw van het omslag in plaats van zwart. Een oplossing van niks, maar met een verrassend resultaat.

Ontwerpbureau Armeé de Verre zoekt de grens op

Steven toont een organigram van alle betrokkenen bij het tot stand komen van een boek. Auteur, uitgever, redacteur, beeldenmaker, grafisch ontwerper, drukker en binder en de distributie/verkoop.
Het top-down systeem van een uitgeverij is heel planbaar, daar maak je boeken mee, zoals Gutenberg het destijds heeft bedacht: een boek is een manier om kennis op een efficiënte manier te verspreiden, voor een heel breed publiek.
Ontwerpbureau Armée de Verre zoekt binnen de mogelijkheden van budget en samenwerking de grenzen op om goede boeken te maken. Met minstens één parel in het kwartaal. Ze willen de wereld zo een beetje mooier maken.

Creatief in samenwerking

De samenwerking met uitgever Maarten Steenbergen van uitgeverij Lannoo voor het boek Atlas van het dialect in Vlaanderen, met een hoge oplage, was een uitdaging. Zowel de vorm als het voorstel voor illustraties van dit boek zijn van Armée de Verre.
Steven vertelt daarna kort ook over het boek Gap the Mind (geïnspireerd op Mind the Gap uit de Londense metro). Een ontwerp met gele strepen; het omslag in grijsbord met twee kleuren en een diepstempel. De binder en ontwerper hebben samen de best haalbare oplossing gevonden.

Om een kunstboek commercieel aantrekkelijk te maken is het wijs om een kunsteditie naast de gewone editie uit te brengen… Het boek als kunstobject. Een mooi voorbeeld is het boek voor beeldhouwer Dirk De Keyzer, De grote spreker.

De samenwerking met het literaire tijdschrift Kluger Hans is aangenaam. Ieder nummer is een zorgvuldig vormgegeven pronkstuk. Ook hier is de uitdaging om de redactie te overtuigen van creatieve ideeën en oplossingen. Een aantal exemplaren gaat de zaal rond. Steven vertelt met plezier en daadkracht over zijn overtuiging om met opdrachtgevers en drukkers tot het uiterste te gaan. De mogelijkheden zijn er, zelfs binnen eenzelfde budget.

Stéphane de Schrevel – typograaf pur-sang

Als boekverzorger werkt hij vanuit zijn thuishaven Gent in opdracht van literaire en wetenschappelijke uitgeverijen. Naast zijn praktijk tracht hij zijn ongeneeslijke fascinatie voor lettervormen (lood, hout en digitaal) over te dragen tijdens zijn lessen bij de kask Gent, waar hij typografie doceert. Zijn lezing draagt de naam ‘Over de raakvlakken tussen typografie en geluid.’

Stéphane begint met een scène uit de film When the Stranger Calls (1976). We zien een wanhopige vrouw en horen strijkers die de spanning flink opvoert. Stéphane zegt dat je weet dat het niet goed komt en vraagt het publiek hoe dat komt? Door de muziek… filmmuziek heeft een dienende rol. Dit is hetzelfde als boekverzorging, de vormgeving ondersteunt het beeld van de tekst.

Stéphane houdt een geïllustreerd pleidooi om het auditieve aspect van een opdracht meer te integreren in de benadering van het ontwerp. Zelf vindt hij tijdens zijn verhaal het woord klank beter gekozen dan het woord geluid.
Hij heeft zijn liefde voor muziek weer opgepakt sinds corona en schrijft nu muziek voor trailers van films die enkel in zijn hoofd bestaan.

Het visualiseren van taal

Aan de hand van typografische voorbeelden van kunstenaar Oscar Jespers en ontwerper Robert Massin laat Stéphane zijn verwondering en fascinatie voor vrije typografie zien waar klank zichtbaar wordt. Je hoort bijna meer dan je ziet.

So Einfach, een tweetalig boekje, de vertaling staat in een romein. De Duitse teksten zijn gezet in de Fractur, dat zijn wij niet gewend in België en Nederland. Twintig jaar geleden was dat een gebruikelijk letter in Duitse boeken, men leerde zo lezen. De Fractur zit gebakken in de Duitse cultuur en maakt nog steeds deel uit van het straatbeeld. Het heeft een ongemakkelijk verleden, maar de klank van dit type is beeldschoon.

We zien het omslag en binnenwerk van een aangrijpend boekje van Tobias Schiff, over zijn ervaringen in concentratiekampen. Zijn proza is links lijnend, zonder hoofdletters, je hoort het hem zelf vertellen.

Klank in letters, letters in klank

Stéphane toont één regel gezet in verschillende lettertypes en beschrijft wat voor klank het heeft. Ook andersom, we horen een gesproken tekst en worden uitgenodigd wat voor lettertype hierbij past. We gaan op zoek naar het type bij de klank, die overigens geheel subjectief is.

Letterpress

De liefde voor letterpress is tijdens zijn studie in 1993 in Engeland begonnen, als een scharnierpunt in zijn leven. Bij de Letterpress Workers Internationaal in Milaan heeft hij zeer goede banden gesmeed en de daar opgedane contacten voelen als een familie.

Tenslotte laten een aantal eigen werken zijn bevlogenheid voor typografie zien die hij met liefde en passie weer overdraagt aan een jongere generatie ontwerpers.

Anna Rubens – Tyosiumprent

Anna Rubens verteld dat ze graag de grens opzoekt tussen illustratie en vrije grafiek. Ze werkt veel vanuit identiteit en de vragen die het oproept, ze noemt het zelf ‘een schouwspel’. Dit is terug te zien in de prent voor het Typosium. Het zijn verschillende personages die op een draaischijf zijn afgebeeld, de letter i verschijnt bij het draaien aan de schrijf in de uit gestanste vormen. Een verfijnd detail. De prent zit in een met zorg gemaakte map, waar op de voorzijde een letter I is afgebeeld zoals die zich bevindt in het Museum Plantin Moretus en verwijzend naar de I van Initiaal.

Bart Rouwhorst – Rouwhorst + van Roon

Bart Rouwhorst werkt samen met grafisch ontwerper Ron van Roon onder de naam Rouwhorst + van Roon. Bart heeft als ontwerper veel ervaring met het maken van boekomslagen voor gerenommeerde uitgevers in Nederland en België. Het werk kenmerkt zich door een heldere, illustratieve en typografische beeldtaal, waarbij oorspronkelijkheid en originaliteit hoog in het vaandel staan.

Every story has a beginning…

In zijn jeugd werd Bart door beelden van Escher en Hergé gevoed. Ook fotografen als Henri Cartier Bresson, Robert Frank en films van Coen Brother en Pulp fiction hebben hem geïnspireerd. We zien ook Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Jeroen Bosch. Inspiratie is overal, ook in reclame en verpakkingen. De bekende boekomslagen van Jan Wolkers door Jan Vermeulen en De Zwarte Beertjes reeks door Dick Bruna zijn later van invloed geweest in zijn werk.
Bart maakte in zijn jeugd al boekjes met eigen tekeningen en handgeschreven titels.

Judge a book, by its cover

Bart werkt meestal vanuit een vastomlijnd gegeven; een vast formaat omslag en het moet verkopen. Diverse omslagen voor de VPRO-gids zijn van zijn hand, allen met een heldere boodschap.

Voor uitgeverij Podium maakte hij destijds nieuwe omslagen voor de serie boeken van Ronald Giphart, met een Popart uitstraling, bedoeld voor een jong publiek. Ook de omslagen van Ronald Giphart en Paul Auster zijn krachtig en vernieuwend. Bart speelt graag met vorm, beeld en kleur en heeft daar een eigen stijl in ontwikkeld. Hij weet de uitgever en de lezer iedere keer weer te verrassen.

Af en toe mag hij een omslag iets meer geven door een goudfolie of een buikbandje en dat geeft het boek iets speciaals. Bart laat het ontwerpproces zien van het boek voor muziekshop Concerto in Amsterdam. Het uiteindelijk gekozen ontwerp is bijna geheel typografisch, vormen van letters en Lp’s komen bij elkaar en het gebruik van kleur geeft veel contrast.

Het vormgeven van het boek der boeken…

De Bijbel. Bart begon met het woord Bijbel in verschillende lettertypes te zetten. Bij het type Nobel zag hij na lang turen een kruis tussen de letters i en j. Een simpele ingeving dat een sterk ontwerp is geworden en in twee versies is uitgevoerd, in wit en zwart. Verwijzend naar licht en donker, dag en nacht.

In het binnenwerk moest er economisch omgegaan worden met de ruimte. Het is gezet in één kolom in de Milo Serif, een letter met korte stokken en staarten. Het zetwerk is verzorgd door een bureau in Noorwegen.

Tina de Souter – Passie voor kunst- en fotografieboeken

Tina behaalde een master in grafische vormgeving aan Luca School of Arts in Brussel. Gedurende deze tijd ontdekte ze een passie voor boekontwerp en lesgeven. Daarom behaalde ze een Educatieve Master in Beeldende Kunsten aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. Daarna behaalde ze twee postgraduaten aan het Plantin Instituut voor Typografie, één in Boekontwerp en één in Typografie & Vormgeving en de educatieve master Beeldende Kunst.

Vanuit een georganiseerde basis kan Tina de chaos loslaten en creatief zijn. Ze wil graag meedenken en betrokken zijn bij het hele proces van een boek. Met de kunstenaar of fotograaf overlegt ze wat er in het boek gezien moet worden, welke materialen erbij passen en wat het budget is.

Details in kunstboeken

Tina besteed veel aandacht aan de het tactiele element van een boek, meer dan het ontwerp op dit moment, daar wil ze nog in groeien.
Het boek Phospenes van kunstenaar Denita Todorova is gebonden met de Otabind methode en heeft en een gevouwen wikkel om het omslag. Deze keuze is i.v.m. het grote formaat van het werk van de kunstenaar. Het binnenwerk heeft vijf papiersoorten. Het witte papier is in drie tinten, een idee van verkleuring, wat ook in het werk van Denita terugkomt. Het gedrukte zwart heeft een zilveren glans, verwijzend naar het grafiet in het werk. Haar liefde voor (hand)boekbinden is te zien in het boekje Tijdingen, een briefwisseling tussen een kunstenaar met collega-kunstenaars. Tina bedacht een dubbelbinding, twee boekjes gebonden met een cahiersteek, die tegenover elkaar liggen in een gezamenlijke band. Een mooi voorbeeld van een budget-uitgave in een kleine oplage, die door het creatief toepassen van een ambachtelijke techniek haalbaar en bijzonder is gebleken.

Ook voor het boekje Artificially Natural zijn interessante oplossingen gevonden. Ieder met de hand gebonden omslag heeft unieke afdrukken van lichaamsdelen. Met een liniaal zijn de randen gescheurd, wat een handgeschept papier effect geeft maar veel voordeliger is.

Een verhaal kan ook verteld worden door de afwerking, de bindwijze. Een voorbeeld hiervan is het boek Primula. Mooi papier voor het omslag, met een foliedruk en een leporello bindwijze. Je wandelt van het ene naar het andere beeld. Tina heeft in een korte tijd veel onderzocht en ontdekt wat de mogelijkheden zijn bij het vormgeven en drukken van boeken, haar creativiteit krijgt hierin de vrije loop.

Een Artist Edition is een goede oplossing om het budget van een project rond te krijgen. Het binnenwerk is bij de luxere uitgave hetzelfde, het omslag krijgt een ander linnen en een folie. Met een gesigneerde print van de kunstenaar erbij kun je het boek voor een goede prijs verkopen.

Je bedrijf in de kijker durven zetten

Voor Tina is het sociale medium Instagram van groot belang. Ze heeft door zich te profileren op Instagram haar eerste (en cruciale) opdracht voor het maken van een boek verkregen. Daarbij is het delen van je kennis en kunde van belang, maar ook het contact dat je met een potentiële opdrachtgever hebt. Het is voor Tina essentieel dat zij de informatie op haar website en sociale media up-to-date houdt.